Bouwen met hout heeft de laatste tijd veel aandacht gekregen en wordt terecht gezien als het materiaal van de toekomst. Immers op de juiste manier toegepast, heeft hout veel voordelen voor het klimaat en het milieu . Goed toegepast kan hout eeuwenlang meegaan. De oudste deur en kozijn dateren respectievelijk uit ca. 1300 en 1473 en de oudste houtconstructie uit 1263. Professionele houtbedrijven kunnen u alles vertellen over hoe het hout moet worden toegepast voor optimale resultaten. Een aantal onderwerpen zijn met name interessant als het bouwen met hout betreft, waaronder de relatie tussen hout en vocht. In dit artikel zal de relatie tussen hout en vocht in het algemeen worden besproken om daarna meer te specificeren hoe dit per toepassing zit.
Een van de belangrijkste aspecten om rekening mee te houden bij het bouwen met hout is vocht. Vocht heeft op verschillende manieren invloed op hout; de sterkte-eigenschappen, het krimp- en zwelgedrag en de gevoeligheid voor aantasting is allemaal gerelateerd aan het houtvochtgehalte.
Voor het goed toepassen van hout is het voorwaarde om het vochtgehalte in het hout af te stemmen op de toepassing. Dit om te voorkomen dat hout in zijn toepassing (teveel) gaat krimpen, vervormen en scheuren. Zo is het verstandig om hout voor binnenwerk en hout in constructie verder te laten drogen dan voor geveltimmerwerk. En is geveltimmerwerk weer verder gedroogd dan de toepassing ‘onbeschut buiten’ waar het hout in de toepassing verder kan drogen. (Lees hier meer over houtvochtgehaltes per toepassing)
Hout is een natuurproduct en één van de vele functies van hout voor de levende boom is het transport van water. Hout heeft daardoor de eigenschap dat het water kan opnemen en ook weer afstaan. Dat kan op twee manieren; in de celwanden zelf is ‘gebonden’ water, ter versteviging van de cel, en in de celholten is ‘vrij’ water dat vervoerd wordt voor processen in de boom. In de levende boom zijn de celwanden waterverzadigd en wisselt de hoeveelheid water in de celholten.
Direct na het vellen van de boom begint hout te drogen. De snelheid van het drogen is afhankelijk van de maatvoering, luchtcirculatie en luchtvochtigheid. Rondhout droogt over het algemeen langzamer dan gezaagd hout bijvoorbeeld. Het drogen kan zowel kunstmatig als lucht gedroogd, ‘natuurlijk’, plaatsvinden. Om te voorkomen dat hout vervormt tijdens het drogen is veel vakkennis nodig. Met name de manier waarop het hout gezaagd is (o.a. kwartiers/dosse gezaagd en rechthoekig balken versus concentrische opbouw van houten stammen) en het specifieke vochtgedrag per houtsoort zijn belangrijke aspecten hierin. Een houtdrogerij kan u adviseren wat de beste droogwijze is voor uw houtsoort in de toepassing.
Tijdens het drogen verdampt eerst het water uit de celholten en daarna uit de celwanden. Dit omslagpunt van holten naar wanden heet het ‘vezelverzadigingspunt’. Dat is een belangrijk punt, want zodra de celwanden vocht gaan verliezen, gaat het hout krimpen en in sterkte toenemen. Het vezelverzadigingspunt is verschillend per houtsoort. Het hout droogt in tot het ‘evenwichtsvochtgehalte’, dat is het punt waarin het houtvochtgehalte in evenwicht is met de luchtvochtigheid in de omgeving. Omdat de maximale vochthoeveelheid die lucht kan bevatten afhankelijk is van de luchttemperatuur (hogere luchttemperatuur kan meer vocht bevatten), wordt er gebruik gemaakt van de term ‘relatieve luchtvochtigheid’ (RV). Een RV van 100% betekent dat de lucht verzadigd is met vocht, in Nederland heeft de buitenlucht meestal een RV tussen de 60% en 90%.
Om het gedrag van hout goed te kunnen voorspellen (en dus goed te kunnen toepassen) is het belangrijk om te weten wat de toepassing gaat zijn en welke RV daarbij hoort. Een goed geïsoleerde woning kan bijvoorbeeld zomers, met ramen open een RV hebben van 90%, maar in de winter, met verwarming aan een RV van 30%. Het evenwichtsvochtgehalte van hout volgt de RV in de ruimte en is daarmee niet constant, waardoor het hout in die ruimte krimp en zwelt. Hout dat niet zichtbaar is in de constructie wordt hier niet aan blootgesteld en blijft constant. Hout aan de buitenzijde heeft te maken met de RV buiten. Hoeveel het hout krimpt en zwelt hangt niet alleen van de RV wisselingen af, maar ook van de houtsoort af. De ene houtsoort krimpt/zwelt minder dan de andere in gelijkblijvende omstandigheden. Daarmee is ook de ene houtsoort meer geschikt dan de andere in een bepaalde toepassing. Welke houtsoort geschikt is voor welke toepassing wordt in het kader van KOMO certificering bepaald door de Commissie Toepassing Houtsoorten, op basis van meerdere eisen waar aan een houtsoort dient te voldoen in een bepaalde toepassing.
Als praktisch voorbeeld noemen we hier het zwellen en krimpen van afwerkvloeren of soms meubelen in huis. Voor het aanbrengen van een houten vloer is het verstandig de vloerdelen minimaal 48 uur te laten acclimatiseren; met andere woorden zich laten aanpassen aan de luchtvochtigheid in de betreffende ruimte. In de winter laten houten vloeren of soms meubelen, krimp zien, waardoor er spleten verschijnen tussen de delen. Dat is meestal het geval bij een te lage luchtvochtigheid in huis, als gevolg van het gebruik van de verwarming. Het is goed om de relatieve luchtvochtigheid in huis rond de 60% te houden; dat zorgt ervoor dat hout niet zwelt of krimpt, maar is ook beter voor uw gezondheid. Overigens zullen de krimpnaden in de vloer weer vanzelf sluiten in het voorjaar als de relatieve luchtvochtigheid weer toeneemt.
Tot slot heb je nog het effect van ‘hysteresis’. Dat houdt in dat bij een gelijkblijvende RV het evenwichtsvochtgehalte verschillend kan zijn. Hout heeft bij een droging een hoger evenwichtsvochtgehalte dan wanneer het uit een drogere omgeving komt en juist waterdamp opneemt. Dit effect neemt af naarmate het hout zich vaker aan droge situaties heeft geklimatiseerd.
Voor het optimaal gebruik van hout is het van belang om vooraf afspraken te maken over het houtvochtgehalte, hetzij in het bestek of met de leverancier. Het vochtgehalte moet immers worden afgestemd op het te verwachten evenwichtsvochtgehalte van het hout in de toepassing. Afspraken kunnen o.a. gaan over de range van het vochtgehalte, bijvoorbeeld (14 +/- 2%) en de droogwijze. Spreekt men hier niets over af, dan wordt gebruikelijk uitgegaan van een houtvochtgehalte van 18 +- 2% voor de bouw en luchtgedroogd (>23%) voor buitentoepassingen als terrasdelen of pergola’s. Let op met houttoepassingen die van buiten naar binnen doorlopen. Hier is een voeg aan te raden, met voor binnen een ander houtvochtgehalte dan voor huiten. Voorbeelden van verschillende vochtgehalten en toepassingen kunnen in dit document gevonden worden.
Voor de optimale toepassing van hout dient het verwerken van hout van begin tot eind met zorg gedaan te worden. Veel professionele houtbedrijven zoals de leden van de NBvT en VVNH hebben daarom een KOMO certificering waarmee de kwaliteit van het fabricage proces gedekt wordt. Voor de bewerking van houtengevelelementen (zoals kozijnen, buitendeuren en gevelbekleding) worden eisen gesteld aan de bedrijfsruimte en de opslagplaats van het materiaal. De bedrijfsruimte waarin het hout bewerkt en opgeslagen wordt moet voldoen aan een bepaald binnenklimaat, zodat de relatieve luchtvochtigheid gecontroleerd wordt, doorgaans wordt het hout bewerkt onder dezelfde omstandigheden als in de eindtoepassing. Deze eisen gelden tot het moment het hout van oppervlaktebescherming is voorzien voor gevelelementen. Voor hout in de constructie (zoals houtskeletbouw) geldt in principe dat het hout, eenmaal in toepassing, niet wordt blootgesteld aan weersinvloeden.
Het onderhouden van bouwproducten is belangrijk voor de levensduur, dus ook voor hout. Het is afhankelijk van de toepassing, de houtsoort en de afwerking welk type onderhoud nodig is. Een houtconstructie dat het casco van een woning vormt of andere binnen toepassingen vergen niet of nauwelijks onderhoud. Hout dat bloot staat aan regen en UV-straling verdient aandacht. De frequentie van het plegen van onderhoud kan daarbij sterk variëren. In veel gevallen voorkomt onderhoud schade of wordt door onderhoud te plegen een zwakke plek tijdig opgemerkt en verholpen. Door tijdig onderhoud en kleine reparaties kan grotere schade eenvoudig voorkomen worden. De leverancier van het houtproduct of verffabrikant kan u van een onderhoudsplan voorzien.
Om lekkages te voorkomen is het belangrijk dat een gebouw goed ontworpen wordt met juiste detaillering, juist materiaalgebruik en een juiste uitvoering van het werk. Daarmee wordt niet alleen bedoeld dat de aansluitingen moeten kloppen volgens de tekeningen, maar dat er ook niet om allerhande redenen in eens voor andere materialen wordt gekozen of adviezen zoals bovenstaande worden genegeerd. Voor de bouw van een natte cel (zoals bijvoorbeeld de badkamer of toiletruimtes) geldt dat er aandacht moet zijn om de wanden en vloeren volledig waterdicht te maken. Het bouwen met hout vraagt vakmanschap. Op de juiste wijze uitgevoerd ontstaan er geen problemen. Ook in dakelementen of in wandelementen geïntegreerde dakgoten verdienen extra zorg, omdat lekwater zich in de constructie kan ophopen en vaak pas op een laat moment opgemerkt worden.
Houtaantasting ontstaat wanneer het houtvochtgehalte hoger is dan 20%, een temperatuur van boven de ca. 4 graden Celsius en het hout in contact is met zuurstof. Alle houten producten die bloot staan aan optrekkend of doorslaand vocht, waar het hout niet beschermd is tegen de weersinvloeden en waar het hout niet kan drogen of voldoende kan ventileren, zijn gevoelig voor aantasting door schimmels. Over het algemeen zijn hoeken gevoeliger, maar ook bijvoorbeeld houtproducten die op het zuiden en westen staan; de zon verweert de laklaag en de regen maakt het hout vochtig.
Houtaantasting voorkomen kan preventief door na te denken over de toepassing en welke beschermende maatregelen in die specifieke toepassing de levensduur kunnen verlengen. Zo gelden er andere beschermende maatregelen voor hout dat binnen wordt toegepast, dan voor hout dat in/aan de gevel wordt toegepast. Evenzo geldt voor hout dat in water wordt toegepast weer andere beschermende maatregelen. Laat u vooral door de leden van de VVNH en NBvT adviseren over welke beschermende maatregelen nodig zijn in welke toepassing.
Daarnaast gelden algemene adviezen om houtaantasting te voorkomen. Hierbij valt te denken aan het opvolgen van de adviezen over die specifieke toepassing van het hout.
Mocht er toch sprake zijn van houtaantasting dan is het voordeel van hout dat het veelal mogelijk is dit te repareren. Maak hiervoor gebruik van gespecialiseerde bedrijven.
Bronnen: